Owidiusz jest, po Homerze, najważniejszym źródłem mitologii klasycznej. Metamorfozy, które napisał w ciągu sześciu lat poprzedzających wygnanie z Rzymu w 8 r. n.e., są głównym źródłem ponad dwustu klasycznych legend, które przetrwały do XXI wieku. Wiele najbardziej znanych klasycznych mitów, w tym opowieści o Apollu, Dafne, Pyram i Tysbe, pochodzi bezpośrednio od Owidiusza.
Metamorfozy to dwunasto-tysięczny wiersz napisany w Heksametrze daktylicznym, ułożony luźno w porządku chronologicznym od początku powstania wszechświata do augustianów w czasach Owidiusza. Głównym tematem Metamorfoz, jak sugeruje tytuł, jest metamorfoza, czyli zmiana. W piętnastu książkach składających się na Metamorfozy idea zmiany jest wszechobecna. Bogowie nieustannie przekształcają siebie i kształty, a także kształty i ludzi. Temat władzy jest również stale obecny w twórczości Owidiusza. Bogowie przedstawieni przez rzymskich poetów są gniewnymi, mściwymi, kapryśnymi stworzeniami, które zawsze zwracają się przeciwko słabszym śmiertelnikom i pół-śmiertelnikom, zwłaszcza kobietom. Wielu uważa, że sytuacja Owidiusza jako poety, który został wygnany z powodu kapryśności Augusta, znajduje odzwierciedlenie w jego przedstawieniach relacji między bogami a ludźmi. Można argumentować z dużą dozą uzasadnienia, że Metamorfozy są najbardziej wpływowym dziełem zachodniej literatury i sztuki. Owidiusz był niezwykle popularny za życia, a wpływ jego pracy rósł zaraz po jego śmierci. Pisarze tak różnorodni jak Dante, Shakespeare, Christopher Marlowe i Ted Hughes czerpali inspirację z Metamorfoz. Artyści na przestrzeni wieków przedstawiali na swoich obrazach sceny z twórczości Owidiusza. Lista pisarzy, poetów, artystów, muzyków i wykonawców, którzy pozostali pod bezpośrednim wpływem Metamorfoz, jest obszerna i obejmuje praktycznie każdą epokę od śmierci Owidiusza w 17 roku n.e. Istnieje wiele angielskich przekładów utworu, zarówno prozą, jak i wierszem, co daje dalsze dowody na trwałe znaczenie wiersza.
Duża część pierwszej książki koncentruje się na temacie stworzenia wszechświata, Ziemi i ludzkości. Owidiusz opisuje nicość Chaosu, gdy otwierają się Metamorfozy i jak Prometeusz uformował człowieka z ziemi. Poza dosłownymi aktami stworzenia, wiele historii zawartych w Metamorfozach wyjaśnia, jak powstały pewne żywe istoty i tradycje. Na przykład w księdze 1 Owidiusz wyjaśnia w jaki sposób wieńce laurowe symbolizowały zwycięstwo.
Głównym tematem Metamorfoz Owidiusza jest sama metamorfoza. „Chcę mówić o ciałach przemienionych w nowe formy” – deklaruje poeta w pierwszym zdaniu wiersza. W dwunastu tysiącach linijek Metamorfoz Owidiusz opisuje, jak we wszechświecie nieustannie zachodzą zmiany; jak bogowie, z zemsty lub kapryśnych pragnień, bez końca wywierają na świat swoją transformacyjną moc. Metamorfoza jest motywem powracającym we wszystkich opowieściach i jest to temat, który artyści i pisarze czerpali z Owidiusza na przestrzeni wieków.
Czytając w świetle wygnania samego Owidiusza z Rzymu, większość Metamorfoz można interpretować jako alegorię o kapryśnej naturze władzy. Podobnie jak August, który według własnego uznania miał moc wygnania Owidiusza, bogowie przedstawieni w Metamorfozach mają absolutną władzę nad życiem i śmiercią na świecie. Chociaż ludzie czasami są w stanie oszukać bogów na krótki czas, śmiertelnicy są zasadniczo bezsilni, wobec kapryśnych czynów bogów.
W Księdze 1 Daphne jest pierwszą kobietą, która doświadcza pożądliwych pragnień bogów. Kiedy Kupidyn przeszywa Apolla strzałą, Apollo niekontrolowanie zakochuje się w młodej dziewicy i próbuje ją zgwałcić. Jej szybkość i spryt ratują ją przed bogiem, ale ceną, jaką płaci, jest jej młodzieńcza uroda. Io podobnie doświadcza seksualnych mocy bogów, gdy Jowisz ją odnajduje i gwałci. Przez cały czas trwania Metamorfoz kobiety, zwłaszcza młode dziewice, podlegają ofiarami popędów i brutalnych gwałtów dokonywanych przez męskich bogów.
Zemsta w Metamorfozach przybiera co najmniej dwie formy. Pierwsza to zemsta, jaką bogowie dokonują na ludzkości za niedyskrecje, a druga to zemsta jaką bogowie dokonują na sobie samych, zwłaszcza boginie zemsty.
Metamorfozy, zwłaszcza Księga I, zawierają opis wieku bogów rzymskich. Owidiusz użył, a w niektórych przypadkach poprawił, Hezjoda, którego Teogonia, napisana około 700 roku p.n.e., jest najdokładniejszym opisem bogów. Znaczna część pracy Owidiusza w Metamorfozach skupia się na wyjaśnianiu narodzin i rodowodu bogów.
Przemoc, zwłaszcza gwałtowna zmiana, przenika wszechświat Metamorfoz. Od najwcześniejszej bitwy olbrzymów, w wyniku której świat zalano krwią, po zestrzelenie przez Jowisza Faetona, syna Apolla, piorunem, Księga 1 to jedna po drugiej historia gwałtownej przemiany.
Heksametr daktyliczny jest to metrum który tradycyjnie był używany w poezji greckiej i łacińskiej. Z greckiego oznaczającego „palec”, daktyl to układ metryczny, który składa się z jednej sylaby z akcentem, po której następują dwie sylaby nieakcentowane. Heksametr dosłownie oznacza „sześć metra”. Termin heksametr daktylowy to wzór metryczny, który na linię składa się z sześciu kolejnych daktylów. Eneida Wergiliusza jest przykładem eposu zapisanego heksametrami daktylowymi. Począwszy od drugiej linijki Metamorfoz, Owidiusz w swojej epopei posługuje się heksametrem daktylicznym.
Epos to długi wiersz, który dotyczy wydarzeń mitycznych, legendarnych lub historycznych lub ich kombinacji. Homer jest uważany za pierwszego i prawdopodobnie największego poetę epickiego. Chociaż historie składające się na Metamorfozy nie tworzą jednej narracyjnej całości – to znaczy, chociaż historie mogą być powiązane tematycznie, nie są połączone w sposób sekwencyjny pod względem fabuły – Metamorfozy są epickie, ponieważ są długie i biorą za główny temat początki stworzonego wszechświata i historię ludzkości aż do epoki rzymskiej.
Tematy zmiany i władzy są przedstawione w pierwszych dwunastu księgach Metamorfoz w mitycznych opowieściach. Wiele historii zawartych w dziełach Owidiusza było przekazywanych ustnie na przestrzeni wieków i stanowiło podstawę pogańskich systemów wierzeń. Owidiusz mógł być również pod wpływem kilku wcześniejszych poetów łacińskich i greckich, w tym Nikandra, Bojosa i Parteniusza z Nicei, ale większość ich dzieł nie przetrwała.
Wraz z upadkiem klasycznej edukacji w XX wieku większość czytelników studiujących Metamorfozy Owidiusza na początku XXI wieku musi polegać na tłumaczeniu. Niestety, jakość i styl tłumaczeń znacznie się różnią i chociaż podstawową treść można znaleźć w kompetentnym tłumaczeniu, wiele niuansów oryginalnego stylu Owidiusza, w tym jego użycie metrum, metafory i gry słownej, zostaje utraconych. Chociaż przekłady przybliżają czytelnikowi starożytne światy, nie są w stanie przekazać prawdziwego kunsztu oryginału i pod wieloma względami muszą być traktowane jako odrębne dzieła sztuki.
Wpływ Metamorfoz Owidiusza na sztukę, muzykę, dramat, poezję i literaturę Zachodu jest nie do przecenienia. Jeśli jak powiedziano, naśladowanie jest największą formą pochlebstwa, to prawdopodobnie nie ma w zachodnim kanonie pisarza bardziej komplementowanego niż Owidiusz.
Wpływ Owidiusza wyróżnia się wśród klasycznych pisarzy tym, że jego sława rosła za jego życia i rosła nieprzerwanie po jego śmierci., Seneka w odniesieniu do umiejętności oratorskich Owidiusza powiedział: „Miał schludny, ładnie wyglądający i atrakcyjny talent. Nawet w tamtych czasach jego przemówienie można było uznać za po prostu poezję włożoną do prozy”.
Wpływy Owidiusza pozostały silne po jego śmierci. Na przykład XII wiek nazwano Epoką Owidiusza, ponieważ tak wielu poetów pisało imitacje heksametrów Owidiusza i używało tematów wprowadzonych w Metamorfozach. Dante uznał swój dług wobec Owidiusza, umieszczając poetę obok Homera, Horacego i Lukana w Limbo w Boskiej komedii.
Owidiusz był bez wątpienia najbardziej wpływowym z klasycznych poetów renesansu, a malarze, rzeźbiarze, poeci i dramaturdzy swobodnie czerpali z jego wpływów. Edmund Spenser i John Milton często nawiązywali do dzieł Owidiusza, a poczynając od Tytusa Andronikusa, William Shakespeare wielokrotnie powracał do Owidiusza w poszukiwaniu inspiracji. Na przykład Sen nocy letniej opiera się na legendzie o Pyramie i Tysbe, a Dwaj panowie z Werony oraz Romeo i Julia zawiera odniesienia do tragicznej historii Faetona.
Od czasu do czasu Owidiusz opisuje niewinne istoty, przekształcone nie do poznania, albo po to, by ocalić się przed kaprysami bogów, albo z powodu samej ich gniewnej zemsty. Chociaż nie jest jasne, jak autobiograficzny lub alegoryczny Owidiusz pierwotnie chciał być w swoim arcydziele, podobieństwa między jego życiem w augustańskim Rzymie a życiem jego dzieł są niezaprzeczalne. Ogólna historia Cesarstwa Rzymskiego, a w szczególności czterdziestoletnie panowanie Augusta, pierwszego cesarza Rzymu, dostarczyły Owidiuszowi wielu studiów nad charakterem, gdy postanowił stworzyć swoich mściwych i kapryśnych bogów. A u szczytu swojej popularności jako poety Owidiusz nie musiał szukać dalej niż siebie samego, aby znaleźć rzeczywisty przykład ofiary kaprysów cesarza. Wygnanie Owidiusza do odległej czarnomorskiej placówki Tomi można postrzegać w podobny sposób, jak dowolną liczbę przemian w Metamorfozach: z dramatycznym machnięciem ręki i co najwyżej z wątpliwych powodów. Owidiusz, znany poeta miłości, został w ten sposób przemieniony w ciągu nocy w potencjalnie zapomnianego pisarza jęczących listów i nudnych wierszy.
Chociaż August był pod wieloma względami powszechnie uważany za największego i najbardziej sprawiedliwego cesarza Rzymu, jego wysiłki na rzecz uregulowania moralności społeczeństwa mogły być postrzegane jako natrętne dla Owidiusza, którego książka Sztuka miłości (lub Ars Amatoria), zbiór wierszy, które parodiował współczesny wiersz miłosny i wyśmiewał rzymskie społeczeństwo, był hitem wśród bardziej liberalnych klas, ku rozczarowaniu Augusta. Nie żeby August sam był pruderem; August dostrzegł raczej w swoim powrocie do mos maiorum wielki symboliczny środek do zjednoczenia swojego imperium zgodnie ze swymi wspanialszymi ambicjami politycznymi. Pisma Owidiusza były prawdopodobnie postrzegane przez cesarza jako mające więcej efektu błazeństwa niż będące uzasadnionym zagrożeniem dla jego władzy, ale wystarczającą bzdurą, by zwrócić na nie uwagę. W tym kontekście Owidiusz jest doskonałym wyjaśnieniem, dlaczego Platon wzywał do wypędzenia poetów w swojej Republice; poeci, którzy wybierają dyktat swoich muz, a nie przywódców, są w zasadzie niesolidnymi obywatelami państwa.
Chociaż nikt nie wiedział na pewno, dlaczego August w 8 r. n.e. osobiście sądził i ścigał Owidiusza, wydana siedem lat wcześniej Sztuka miłości była prawdopodobnie czynnikiem, choć na pewno nie bezpośrednim. Zamiast tego spekulacje koncentrowały się na niedyskrecji córki Augusta, Julii Starszej i jego wnuczki, Julii Młodszej, jako bardziej bezpośrednich powodów.
Julia Starsza, podobnie jak wiele osób z jej kręgu, była uważana za fankę twórczości Owidiusza i była powszechnie znana ze swoich rozwiązłych zachowań. Po odkryciu romansu z wrogiem jej ojca, Markiem Antoniuszem, została wygnana na odległą wyspę Pandateria, gdzie ostatecznie zmarła z niedożywienia. Podobnie jej córka Julia polubiła pisarstwo Owidiusza. Nie więcej niż osiem lat po przymusowym wygnaniu jej matki, ona również została wygnana. Fakt, że Julia Młodsza i Owidiusz zostali wygnani w odstępie kilku miesięcy, dodawał paliwa do historycznych spekulacji, że Owidiusz był w jakiś sposób zaangażowany, chociaż pośrednio, w jedną z jej spraw. Chociaż mogło istnieć jakieś polityczne uzasadnienie wygnania córki Augusta, historycy nie mieli wątpliwości, że motywy cesarskiego wygnania jego wnuczki nie miały żadnego politycznego źródła. Chociaż zesłanie Julii Młodszej i Owidiusza z pewnością miało konsekwencje polityczne i społeczne, motywy, które za nimi stoją, były przede wszystkim osobiste. August, w wieku 71 lat, pozbawiony spadkobiercy, gdy wygnał swoje jedyne dziecko, miał dość tego, co postrzegał jako niemoralność członków własnej rodziny, gdy stawką była większa kwestia moralności publicznej całego imperium. Zamiast poddać się rozluźnieniu kontroli w obrębie własnej rodziny, postanowił raz na zawsze pozbyć się problemów z swoich i Rzymu.
Tematy kaprysu i zemsty, które można dostrzec w kontaktach Owidiusza z Augustem, są więc dominujące w całych Metamorfozach. W opowieści o Likaonie Jupiter przebiera się za podróżnika i wkracza na ziemie króla Arkadii, gdzie odkrywa, że pogłoski o niegodziwości poprzedzające jego przybycie były „jeszcze łagodniejsze niż prawda”. Kiedy bóg zdaje sobie sprawę, że Likaon zamierza go zamordować, zamienia króla w wilka. Teraz, gdyby historia zakończyła się taką (prawdopodobnie) zrozumiałą reakcją, można by przypisać jego czynom pewne moralne uzasadnienie. Jednak po powrocie na Olimp Jupiter lobbuje swoich kolegów, aby zemścili się, niszcząc całą ludzką rasę. Ten czyn można porównać do zemsty Augusta na Owidiuszu za dostrzeżone moralne niedyskrecje jego córki. Jupiter przelewa swój gniew na całą rasę ludzką za problemy, jakie ma z Likaonem.
Ten nadmiar zemsty, choć często powraca w Metamorfozach, nie jest dominującym sposobem, w jaki bogowie sprawują władzę nad światem. To raczej historie o Daphne, Io i Argusie oraz Panu i Syrinx nadają ton i styl preferowanej przez bogów metody kontroli. W każdym z tych przypadków, skądinąd piękna i niewinna (dziewica) dziewczyna (lub nimfa) pilnuje swoich spraw w lesie, gdy nagle jest ścigana przez pożądliwego, boga, który może być zaspokojony jedynie poprzez fizyczne spełnienie swojego pożądania seksualnego. W przypadku Syrinx i Daphne gwałtu unika się w ostatniej chwili, gdy przekształcają się one w przedmioty nieożywione — trzcinę w przypadku Syrinx i drzewo laurowe u Daphne. W obu przypadkach jednak ich pierwotne piękno zastępuje roślinność. Z drugiej strony Io zostaje zgwałcona przez Jupitera i zamieniona w jałówkę przez Juno, jego zazdrosną małżonkę. Jej upokorzenie jest dwa razy większe niż Daphne i Syrinx, choć w końcu jej uroda zostaje przywrócona i rodzi dziecko Jupitera.
Na pierwszy rzut oka paralele między sytuacjami doświadczanymi przez Owidiusza a bohaterami jego Metamorfoz mogą nie być znaczące, ale bliższe spojrzenie ujawnia podobne schematy. Owidiusz został prawdopodobnie wygnany z powodu jego liberalnych postaw seksualnych, a być może także jego praktyk. Ofiarami kaprysów bogów w Metamorfozach są w większości dziewice, które cierpią z powodu „liberalnej” seksualności bogów.
Nie jest jasne, czy Owidiusz postanowił napisać osobistą, a nawet polityczną alegorię swoimi Metamorfozami. O wiele za mało wiadomo o jego życiu poza jego poetyką, aby dokonać jakiejkolwiek konkretnej dedukcji w tym kierunku. Wiadomo jednak, że wszechświat, który stworzył w Metamorfozach, jest wszechświatem rządzonym przez kapryśnych i mściwych bogów, a światem fizycznym, który zamieszkiwał, rządził kapryśny i mściwy cesarz. Podobnie jak jego twory, które zostaną zapamiętane zarówno z powodu gniewu, jaki wycierpieli, jak i nowych form, które ostatecznie przybrały, Owidiusz zyskał trwałe miejsce w zachodniej cywilizacji dzięki formom, które stworzył.
Postacie ludzkie w Lolicie nieustannie przeobrażają się w zwierzęta. Fizyczne opisy samej Lolity, odnoszą się również do motyli – szczególnie tych, jak „Nimfa leśna Nabokova”, odkrytych przez samego Nabokova. Takie permutacje, powtarzające się w obrazach powieści, są dalej zintegrowane i zilustrowane przez motyw „zaczarowanych myśliwych” – zarówno w sztuce Quilty’ego, z jej mitycznymi i baśniowymi pułapkami, jak i w hotelu, którego malowidła ścienne w jadalni przedstawiają „zaczarowanych myśliwych”. w różnych postawach i stanach zaklęcia wśród mnóstwa bladych zwierząt, driad i drzew.” Wszystko w Lolicie jest nieustannie w procesie metamorfozy, łącznie z samą powieścią. Fabuła, na przykład, śledzi czasową ewolucję Lolity od niedojrzałej nimfetki w kwiecie wieku do kobiety. Ważniejsza od przemian czasowych i przestrzennych Lolity jest jednak jej przemiana w nimfetkę w oczach Humberta, późniejsza korekta tego postrzegania i własna apoteoza artysty. Tak więc relacja między metamorfozami Lolity i Humberta zapewnia dramatyczną akcję powieści i jest echem innych przekształceń w jej obrazie, motywie przewodnim i ogólnej strukturze.
Inspiracją dla tematu metamorfozy i jego powtarzaniem się na poziomie metafory w całej jego powieści były być może Metamorfozy Owidiusza – dzieło, które nie tylko bierze za przedmiot takie magiczne przemiany, ale także powiela je w swojej strukturze, z każdą historią płynnie przechodzi w następną. Metamorfozy dodatkowo przypominają Lolitę, ponieważ opisuje magiczne królestwo, w którym konflikty, wygnanie i niezaspokojone pragnienia są rozwiązywane przez stylizowaną metamorfozę. W powieściach Nabokova często pojawia się właśnie takie „Nigdy-nigdy”, by zaspokoić bliźniacze nostalgie, cielesne i czasowe, dominujące w jego powieści i życiu jego bohaterów: tęsknotę wygnańca za ojczyzną i starzejącego się dorosłego za utraconym dzieciństwem. W ten sposób niezmienne granice przestrzeni i czasu są rozwiązywane i rozpuszczane przez piękne sprzeczności sztuki; i raj, który Humbert na wpół pamięta, na wpół wyobraża sobie, łączy idylliczne rosyjskie dzieciństwo Nabokova z jego dorosłym wygnaniem.
„Quelquepart Island,” jak nazywa ją Quilty składa się z fragmentów europejskiego folkloru; bajki; literackich fantazji, jak „królestwo nad morzem” Poego; i klasycznej mitologii. Prawdopodobnym źródłem tych klasycznych aluzji, są Metamorfozy Owidiusza — ze względu na ich temat, mity o miłości i przemianie; sposób, w jaki podmiot kształtuje swoją strukturę; i stylizowany świat, w którym dokonuje się taka magiczna przemiana. Jeszcze bardziej przekonującym argumentem za wpływem Metamorfoz jest jednak jeden konkretny mit, do którego często nawiązuje Nabokov i który, podobnie jak jego własna powieść, skupia się na dwóch powiązanych ze sobą metamorfozach; mit Io i Argusa.
Istnieje kilka uderzających podobieństw między tym mitem a Lolitą, szczególnie w fabule, charakterze i temacie. W każdym z nich piękna młoda dziewczyna — „nimfetka” w klasycznym neologizmie Nabokova — zostaje zgwałcona przez potężnego starszego mężczyznę; jest wyrzucana z rodziny i domu i zmuszony do kontynuowania tego, co Owidiusz nazywa „niekończącą się wędrówką”; i przechodzi metamorfozę bezpośrednio związaną z męską seksualnością i kobiecym uprzedmiotowieniem.
Oprócz tych podobieństw w fabule i charakterze, Lolita rozwija ważne tematy z mitu Owidiusza: miłość i metamorfoza; wzrok, rozpoznawanie i nieprawidłowa percepcja; oczarowanie, hipnoza i sen; i samoświadoma sztuka. Organizacja tych wątków jest jednak tym bardziej znacząca, że zapisane w micie przemiany Io i Argusa odpowiadają najważniejszym aspektom powieści Nabokova: powiązanym ze sobą metamorfozom, którym ulegali Lolita i Humbert.
Głównym atrybutem wspólnym dla Io i Lo, poza początkowym podobieństwem w ich imionach, jest ich oznaczenie jako nimfy (lub „małe nimfy”). Nimfy uwodzą mężczyzn, ale uciekają z ich uścisku, czasami nawet zmieniając kształt z antropomorficznego na naturalny (drzewa, woda itd.), aby uciec od ludzkiej seksualności; dlatego szczególnie stosowne jest to, że w sztuce Quilty’ego.
Najbardziej charakterystyczną cechą nimfetki jest jej przedwczesne pokwitanie, które implikuje nieokreślony, niepełny stan metamorfozy. Podobnie jak nimfa lub poczwarka motylkowata (zastosowanie znane Nabokovowi), która nie jest ani gąsienicą, ani motylem; lub klasyczna nimfa, która nie jest ani ludzka, ani boska – Lolita nie jest już dzieckiem, ale nie jest też jeszcze całkiem dorosła. W takich baśniach jak Królewna Śnieżka czy Śpiąca królewna, do których nawiązuje również Nabokov, ten sam stan zatrzymania rozwoju manifestuje się jako zaklęty trans, z którego śpiąca budzi się do kobiecości. W Metamorfozach wskazują na to zmienione kształty – drzewo laurowe, czy garść trzcin – jakie przyjmują nimfy, by chronić się przed seksualnością i doznaniami seksualnymi. To, że Nabokov celowo nawiązywał do takich magicznych zmian, jest widoczne, gdy Humbert opisuje swoją wyprawę na zakupy dla Lolity.
Nic dziwnego, biorąc pod uwagę ten nacisk na zatrzymany rozwój, że Io i Lolitę określają ich specyficzne metamorfozy i ogólna tendencja do transformacji. Io zmienia się z nimfy w jałówkę i z powrotem w kobietę, zanim zostaje boginią. Lolita nie tylko przechodzi podobną przemianę ze zwykłej małej dziewczynki, w nimfetkę, w nastolatkę, w zwykłą żonę i przyszłą matkę, ale Humbert czci ją także w różnych innych awatarach – jako Afrodytę, Madonnę i inne bóstwa. Ostatecznie i ona osiąga nieśmiertelność za pośrednictwem sztuki Humberta.
Ale dlaczego Io i Lolita są ofiarami tych zmian, zamiast być przez nie chronione? Odpowiednie metamorfozy Io i Lolity nie tylko odzwierciedlają ich uprzedmiotowienie przez męskich podglądaczy, ale także ich zepsucie przez męską seksualność – obie są bowiem zepsute, pomimo wrodzonej seksualności nimf, rzekomej seksualności nimfetek i faktu, że Lolita nie jest dziewicą (bardziej przeraża ją przedwczesna ekspozycja na seksualność dorosłych niż sam seks). Tak więc metamorfoza Io symbolizuje jej zmianę statusu społecznego i seksualnego w wyniku gwałtu. Transformacja Lolity jest również specyficznie seksualna, ponieważ nimfetki charakteryzują się zarówno dorozumianą seksualnością, jak i erotyzmem, jaki zapewniają wymagającym mężczyznom. W dodatku, przeciwieństwa reprezentowane przez dwa żywoty Io (człowieczeństwo i bestialstwo, niewinność i zepsucie) zgrabnie odpowiadają temu, co Humbert określa jako przewrotną „dwojaką naturę tej nimfetki… „.
Pomimo takich odniesień do Lolity jako zwierzęcia czy „zaczarowanej zdobyczy”, powieść Nabokova nigdy nie odnosi się bezpośrednio do Io ani jej zmienionego kształtu.
Io i Lolita są do siebie podobne nie w szczegółach, ale w ogólnych okolicznościach, we wspólnym statusie ofiar gwałtu, uprzedmiotowienia seksualnego, błędnego rozpoznania i niewoli oraz metamorfoz, którym podlegają. Z drugiej strony podobieństwa między Argusem i Humbertem są nie tylko bardziej przekonujące, ale poparte niewątpliwymi odniesieniami do mitu.
Relację Humberta z Lolitą cechuje ta sama czujność i zazdrosna zaborczość, którą przejawia Argus, a nawet cierpi na nawracające napady bezsenności (Arugus nigdy nie śpi). Najbardziej znaczące są jednak podobieństwa między percepcją Argusa i podglądaczem, a własnymi Humberta: ponieważ nienormalne oczy Argusa, takie jak te z Cyklopów Homera, sugerują zniekształconą wizję rzeczywistości; a ponieważ ma sto takich oczu, jest archetypem podglądacza.
Oczywiste jest, że ani mit o Io i Argusie, ani sama Metamorfoza nie służyły w jakimkolwiek sensie jako poprzednik błyskotliwej baśni Nabokova. Zamiast tego mit Owidiusza jest jedną z kilku paraleli literackich, z których większość jest już udokumentowana, co Nabokov odzwierciedla i parodiuje w swojej powieści; i może być uważany za klasyczny odpowiednik takich romantycznych podtekstów, jak Carmen Merimée i Annabel Lee Poego. Jednak w znaczącym kontraście do tych romantycznych paraleli, które wprowadzają czytelnika w błąd (odwołania do Annabel Lee w najgorszym bowiem zachęcają do freudowskiej interpretacji, którą pogardzał Nabokov, a w najlepszym przypadku dają łatwe uzasadnienie dla upodobania Humberta; podczas gdy odniesienia do Carmen błędnie sugerują że Humbert zabije Lolitę), ten klasyczny podtekst wyjaśnia, a nie zaciemnia dramaturgię powieści.
Ta dramatyczna akcja, jak sugerują nawiązania do mitu, polega na dwóch odrębnych metamorfozach powieści – przemianie Lolity w „nimfetkę” i późniejszej apoteozie Humberta w artystę – i ich współzależności. Początkowa metamorfoza Lolity jest bezpośrednim rezultatem uprzedmiotowienia jej przez Humberta, podczas gdy apoteoza Humberta polega na korekcie tego błędnego postrzegania. Takie przekształcenia są zatem funkcją albo fałszywego, albo dokładnego rozpoznania innych; a rozpoznawanie, podglądactwo, uprzedmiotowienie i błędna tożsamość są głównymi tematami zarówno w micie Owidiusza, jak i powieści Nabokova
Co znamienne, w obu narracjach tym metamorfozom towarzyszą warianty klasycznej „sceny rozpoznania” mitologii i folkloru, która dramatyzuje zachodzące zmiany, a jednocześnie potwierdza dalszą tożsamość postaci. Weźmy pod uwagę metamorfozę Io, która uzewnętrznia postrzeganie jej przez Jowisza i przejawia się w nieudanym rozpoznaniu jej ojca. Później, gdy Io odzyskuje dawny kształt (ale tylko wtedy, gdy Jupiter przysięga, że zaprzestanie swoich seksualnych zainteresowań), czytelnik jest świadkiem jej cudownej przemiany.
Powieść Nabokova również wykorzystuje sceny rozpoznania, aby utrwalić zachodzące zmiany. Aby zatem zrozumieć powieść Nabokova i rozwiązać jej delikatną równowagę moralną między uwodzicielstwem Lolity a uwodzeniem Humberta, konieczne jest, aby czytelnik dostrzegł związek między jej metamorfozami w oczach Humberta (od małej dziewczynki do nimfetki i od nimfetki do jej prawdziwej tożsamości) i jego późniejszej apoteozy jako artysty – a także przekształcenia całego tego dramatu w samą powieść. Aluzje w Lolicie do mitu o Io i Argusie prowadzą czytelnika do tego zasadniczego rozpoznania.
Little Lotte
